ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΕΕΛ-ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΒΕΤΕΡΑΝΩΝ ΤΗΣ Α΄ (35) ΜΟΙΡΑΣ ΚΑΤΑΔΡΟΜΩΝ ΚΥΠΡΟΥ 1974 «ΚΟΜΑΝΤΟΣ '74»

 




Φωτογραφίες από την εκδήλωση στην ¨Ένωση Ελλήνων Λογοτεχνών

«Για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του ΄21» στις από 5-12-2021

Από αριστερά: Βαγγέλης, Κόλλιας γιος του Κ.74 Γεωργίου, Μαντασάς Βασίλειος Σχης εα πρώην Διοικητής Α΄ ΜΚ, Μέλος ΔΣ ΕΕΛ, Λαλιώτης Κώστας Κ.74, Αφάλης Παναγιώτης Κ.74, πρόεδρος, Υποδιευθυντής ΔΕΔ Τχος (ΚΔ) Κορέλης Ιωάννης, Στεφανόπουλος Θεόδωρος Σγός (ΥΓ) εα Κ.74 ,Καρούσος ΚώσταςΚ.74 πρόεδρος ΕΕΛ, Γεώργιος Βανταλής πρώην Πρέσβης συγγραφέας, Καραπάνος Σταύρος, , Καρούσος Κώστας Καραπάνος Σταυρος.. Μέλος ΔΣ ΕΕΛ, Σύζυγος αείμνηστου Διοικητή Α΄ (35) Μοίρας Καταδρομών Κύπρου 1974 Παπαμελετίου-Πηλιχού Άντζελα.

( Ο κ Μανωλάκος, αποχώρησε μετά την ομιλία του, μετά την ομιλία του, λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεων)

2 Από αριστερά ΚΟΜΑΝΤΟΣ 74 Λαλιώτης Κώστας, Αφάλης Παναγιώτης, Υποδιευθυντής ΔΕΔ Τχος Κορέλης Ιωάννης, Στεφανόπουλος Θεόδωρος, Καρούσος Κώστας και Καραπάνος Σταύρος.

Συνημμένες οι ομιλίες των:

Νικόλαου Μανωλάκου -Κομάντος Στρατηγού-Επιτ. Διοικητής ΑΣΔΕΝ με

θέμα «Τα διδάγματα του 21 και η νέα Εθνεγερσία» Θα μας σταλεί και θα σας την προωθήσουμε, μαζί με τις αντίστοιχες φωτογραφίες

και

Θεόδωρου Στεφανόπουλου -Στρατηγού Υγειονομικού-«ΚΟΜΑΝΤΟΣ '74»

με θέμα: «ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ «Δημώδης Ιατρική 1821»



ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ

«Δημώδης Ιατρική 1821»

Αγαπητοί συμπολεμιστές, Κυρίες και Κύριοι.

Θα ταξιδέψουμε μαζί πίσω στα Ομηρικά χρόνια για να θυμηθούμε κάπως την εφαρμοσμένη Ιατρική στα πεδία της μάχης και γενικά στον πόλεμο.

Δύο ιατροί αναφέρονται ονομαστικά στα Ομηρικά Έπη.

Ο «αμύμων ιατρός» Μαχάων και ο «ιητήρ αγαθός» Ποδαλείριος, οι οποίοι ήταν γιοί και μαθητές του μεγάλου ιατρού της Αρχαίας Ελλάδας Ασκληπιού.

Ο Ασκληπιός, ως γνωστόν, λόγω των μοναδικών ιατρικών του δεξιοτήτων θεοποιήθηκε στην συνέχεια.

Τα παιδιά του, ο Μαχάων και ο Ποδαλείριος, εκτός από γιατροί ήταν ταυτόχρονα και γενναίοι μαχητές και ηγήτορες στρατευμάτων.

Ο αρχαίος Έλληνας επικός ποιητής Αρκτίνος, ο οποίος καταγόταν από την Μίλητο και έζησε περί τον 7ο αιώνα π.Χ., αναφέρει ότι ο Μαχάων ήταν προστάτης της Χειρουργικής και μάλιστα της στρατιωτικής, ενώ ο αδελφός του Ποδαλείριος ήταν προστάτης της «επιμελουμένης τα εσωτερικά νοσήματα» Ιατρικής, δηλαδή της σημερινής Εσωτερικής Παθολογίας.

Ο Μαχάων διακρίθηκε στην Τροία για την πολεμική του αρετή και την ιατρική του δεινότητα.

Οι συµπολεµιστές του τον αγαπούσαν πολύ, καθόσον ο Μαχάων τους βοηθούσε στην µάχη, τόσο πολεµώντας τους εχθρούς όσο και περιθάλποντας τους τραυµατίες.

Επώνυμοι τραυματίες των Ομηρικών Επών τους οποίους εθεράπευσε ο Μαχάων ήσαν ο Μενέλαος και ο Φιλοκτήτης.

Χαρακτηριστικά όταν ο Μενέλαος τραυματίζεται από βέλος, στέλνει ο αδελφός του Αγαμέμνονας να ειδοποιήσουν τον Μαχάονα, ο οποίος µόλις ακούει την είδηση ταράσσεται και σπεύδει να προσφέρει τις υπηρεσίες του.

Αποσπά το βέλος, αναρροφά (εκµυζήσας) και πτύει το αίµα από την πληγή και κατόπιν επιθέτει ήπια φάρµακά προς κατάπαυση της αιµορραγίας και επούλωση του τραύµατος.

Σχετικά με τον Φιλοκτήτη, που ήταν επικεφαλής Θεσσαλικών πόλεων, αναφέρεται στην Ιλιάδα ότι είχε εγκαταλειφθεί από τους Αχαιούς στην Λήµνο, λόγω της σήψης του ποδιού του, ύστερα από δάγκωµα φιδιού και της ανυπόφορης δυσωδίας που αναδυόταν από το τραύμα του.

Αναγκάσθηκαν όμως οι Αχαιοί να τον πάρουν στην Τροία µετά από πολλά χρόνια, καθώς µία προφητεία έλεγε ότι η Τροία δεν θα έπεφτε χωρίς αυτόν.

Έτσι έφεραν τον Φιλοκτήτη στην Τροία και ο Μαχάων τον θεραπεύει µε την βοήθεια του ιαματικού θεού Απόλλωνα, που εγκοιμίζει τον Φιλοκτήτη, ενώ ο Μαχάων προβαίνει σε χειρουργικό καθαρισμό του σηπομένου τραύματος, στην συνέχεια δε εφαρμόζει διακλυσμούς με οίνο και επιθέτει βότανα, τα οποία ο πατέρας του Ασκληπιός είχε παραλάβει από τον μέντορα του στην ιατρική τέχνη, τον Κένταυρο Χείρωνα.

Είναι τόσο μεγάλη η εκτίμηση προς το πρόσωπο του Μαχάονα, ώστε όταν αυτός τραυματίζεται στον δεξιό ώμο από βέλος του Πάρι, ο βασιλιάς της Κρήτης Ιδομενέας

καλεί τον Νέστορα, να φροντίσει τον Μαχάονα και να τον µεταφέρει για τις πρώτες βοήθειες αλλά και για ασφάλεια, στο στρατόπεδο των Αχαιών, λέγοντας την χαρακτηριστική παροιμιώδη φράση “ιητρός γαρ ανήρ πολλών αντάξιος άλλων”, ότι δηλ. ένας γιατρός κάνει για πολλούς άλλους. Και αυτό επειδή ο Μαχάων εκτός από γιατρός ήταν και γενναίος πολεµιστής (το όνοµά του προέρχεται από την µάχη), οπότε βοηθούσε τους Αχαιούς κατά διπλό τρόπο.

Όλες οι πηγές αναφέρουν ότι ο Μαχάων φονεύθηκε σε µάχη στην Τροία.

Ο ίδιος ο Ιπποκράτης, απόγονος Ασκληπιάδων (αλλά από τον κλάδο του Ποδαλειρίου) αναφέρει σε επιστολή του ότι οι πρόγονοί του δεν συνεισέφεραν µόνον µε την τέχνη τους στην πατρίδα αλλά και µε την ίδια τους την ζωή όποτε χρειάσθηκε. Λέγει δε για τον Μαχάονα ότι κατέθεσε και την ψυχή του στην Τρωάδα (“… Μαχάων γέ τοι ψυχήν κατέθετο εν τη Τρωάδι …”).

Ο Όµηρος δεν αναφέρει τίποτε για τον θάνατο του Μαχάονα, επειδή η Ιλιάδα τελειώνει µε τον θάνατο του Έκτορα που συνέβη ενωρίτερα.

Η πιο γνωστή εκδοχή είναι ότι ο Μαχάων ήταν ένας από εκείνους, οι οποίοι εισήλθαν στον Δούρειο Ίππο και φονεύθηκε όταν οι Αχαιοί είχαν ήδη εισχωρήσει µέσα στην Τροία.

Κατόπιν οι Αχαιοί, µετά από σκληρό αγώνα, πήραν τα σώµατα του Μαχάονα και του Νιρέα και αφού τα έκαψαν, έθαψαν τα οστά τους σε κοινό τάφο.

Ο περιηγητής Παυσανίας αφηγείται ότι ο Νέστωρ, ο βασιλιάς της Πύλου, έφερε τα οστά του Μαχάονα στην Μεσσηνία, και τα έθαψε στην Γερήνεια, µια πόλη όπου είχε περάσει τα παιδικά του χρόνια, όταν αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει προσωρινά την πατρίδα του την Πύλο.

Η Γερήνεια, την οποία αναφέρει ο Παυσανίας ως τελικό τόπο φιλοξενίας των λειψάνων του Μαχάονα, είναι το σηµερινό χωριό Κάµπος της Αβίας, λίγα χιλιόµετρα έξω από την Καλαµάτα, επάνω στον δρόµο, ο οποίος οδηγεί προς την Μεσσηνιακή Μάνη και Αρεόπολη.

Ο Μαχάων λοιπόν, ο ιατρός χειρουργός και ο πολεμιστής σε μια ενότητα εκφράζει τη δυϊστική άποψη των αρχαίων Ελλήνων για τη θεραπεία.

Η πληγή και η θεραπεία είναι οι δύο όψεις του ενός νομίσματος.

Ο ιατρός με τη σειρά του είναι μια ευάλωτη ύπαρξη που μπορεί να θεραπεύσει τις πληγές του ανθρώπου, όχι τον ίδιο τον άνθρωπο.

Ο Μαχάων θεραπεύει και πληγώνει, αλλά ο ίδιος δεν μπορεί να θεραπευτεί.

Ο πολεμιστής χειρουργός πεθαίνει από τις πληγές του, αλλά συνεχίζει να ζει μέσω της νεκρικής λατρείας που τον θεώνει…

Η στρατιωτική ιατρική στην Ελλάδα προβάλλει από τα χρόνια ακόμα της Μυθολογίας. Άρχισε με τον Ασκληπιό, όταν αυτός πήρε μέρος στην Αργοναυτική Εκστρατεία, έλαμψε στον Τρωικό Πόλεμο και ανδρώθηκε στην Κλασική Ελλάδα του Ιπποκράτη.

Είναι εκπληκτικά τα στοιχεία που δίνει ο Όμηρος στην Ιλιάδα για τη δράση των ιατρών στο πεδίο της μάχης, με πρωταγωνιστές τον Μαχάονα και τον Ποδαλείριο, τους γιους

του Ασκληπιού, ενώ στα συγγράμματα της κλασικής εποχής και κυρίως σε εκείνα του Ιπποκράτη, φαίνεται το επίπεδο γνώσης και προσφοράς των ιατρών στην Αρχαία Ελλάδα.

Εκατοντάδες ανατομικοί και χειρουργικοί όροι, πάμπολλες νοσηλευτικές μέθοδοι και συνταγές φαρμάκων, δείχνουν την έκταση της γνώσης που είχαν οι ιατροί που έπαιρναν μέρος στον πόλεμο.

Εδώ όμως είναι απαραίτητη μια διευκρίνιση.

Στρατιωτικοί ιατροί, με την έννοια που δίνουμε σήμερα στον όρο, δεν υπήρχαν τότε. Ούτε και οργανωμένη, από την εποχή της ειρήνης, υγειονομική υπηρεσία σαν τη σημερινή.

Όσοι ιατροί μετείχαν στις εκστρατείες (πράγμα που συμβούλευε ο Ιπποκράτης να το κάνουν, κυρίως οι χειρουργοί, για να εξασκηθούν στη θεραπεία των τραυμάτων λέγοντας: «Τον μεν ουν μέλλοντα χειρουργείν, στρατεύσθαι δει και παρακολουθηκέναι στρατευμάσιν. Ούτω γαρ αν είη γεγυμνασμένος προς ταύτην την χρειάν»)...

Όσοι λοιπόν ιατροί ακολουθούσαν τα εκστρατευτικά σώματα, τις περισσότερες φορές με δικά τους έξοδα, γύριζαν μετά τον πόλεμο στις καθημερινές τους ιατρικές ασχολίες.

Η ανυπαρξία στρατιωτικής υγειονομικής δομής κατά την περίοδο της ειρήνης θα πρέπει να αποδοθεί σε διάφορους λόγους, όπως στο ότι οι εκστρατείες δεν γινόταν συνήθως μακριά από τις πόλεις κράτη, ότι ήταν κατά το πλείστον μικρής διάρκειας, ότι οι εμπόλεμοι δεν ήταν εξαιρετικά πολυάριθμοι και τέλος ότι δεν υπήρχε στα μετόπισθεν, καμιά νοσοκομειακή υποδομή, όπως τη ξέρουμε σήμερα.

Η θνησιμότητα ήταν μεγάλη και ο μέσος όρος ζωής μικρός. Το μόνο που έμενε και συντηρούσε την ελπίδα στις δύσκολες περιπτώσεις, ήταν η προσδοκία του θαύματος. Να, γιατί το εορτολόγιο μας είναι γεμάτο με άγιους θεραπευτικούς!

Όταν έγινε η Επανάσταση του 1821 η Ελλάδα γύρισε σελίδα. Απόκτησε υπόσταση. Έγινε κράτος. Αξιοθρήνητο στην αρχή, αλλά τυχερό.

Τυχερό γιατί το κράτησε στα πρώτα του βήματα ο μέγιστος των ελλήνων της νεώτερης ιστορίας, ο ιατρός Καποδίστριας. Ο πιο οργανωτικός, ο πιο συστηματικός, ο πιο νουνεχής και τίμιος έλληνας, που βρήκε δυστυχώς ελάχιστους μιμητές μέχρι σήμερα. Και ίσως γι’ αυτό τον σκότωσαν!

Τυχερό, γιατί από πλευράς υγειονομικής, του στάθηκαν από την πρώτη στιγμή, εξέχοντες έλληνες και ξένοι ιατροί, που οι πιο πολλοί είχαν πολεμήσει στην Επανάσταση: Ο Τράιμπερ, ο Δροσινός, ο Ολύμπιος, ο Πανταζιάδης, ο Μπόρμαν, ο Μπενάρντι.

Ακόμα όμως το κράτος ήταν γυμνό από γιατρούς και η Κυβέρνηση αναγκάστηκε, τουλάχιστον στην αρχή, να χρησιμοποιήσει επίσημα και τους παλιούς πρακτικούς.

Στον απελευθερωτικό αγώνα οι περισσότεροι θάνατοι προήλθαν από επιδημίες και όχι στο πεδίο των μαχών.

Για τους τραυματίες των μαχών οι ιατρικές πράξεις και διαδικασίες, όπως είναι η χορήγηση αναισθησίας, η μετάγγιση αίματος, η ασηψία, η αντισηψία ήταν παντελώς άγνωστες.

Για τη συρραφή τραυμάτων, που εξωτερικά καθαρίζονταν με ρακή, εκτός από βελόνα και κοινή κλωστή, χρησιμοποιούνταν μυρμήγκια.

Οι προτεραιότητες κατά τη διεξαγωγή του αγώνα του 1821 εστιάστηκαν στην κάλυψη των στρατιωτικών και δημοσιονομικών αναγκών και ελάχιστα στην αντιμετώπιση θεμάτων δημόσιας υγείας, υγειονομικής περίθαλψης και ιατροκοινωνικής πρόνοιας.

Οι ανεπαρκείς υποδομές νοσηλευτικής φροντίδας, ο περιορισμένος αριθμός του υγειονομικού προσωπικού και οι σοβαρές ελλείψεις σε φαρμακοεπιδεσμικό υλικό, αναδεικνύουν παράλληλα τη δύναμη ψυχής των ιατρών εκείνων που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον αγώνα.

Κυρίως, όμως, αναδεικνύουν την πίστη του σκλαβωμένου γένους για το όραμα της ελευθερίας, το οποίο με τις στερήσεις, τους αγώνες και το αίμα έγινε πράξη, επιβεβαιώνοντας τους στίχους: "…Η μεγαλοσύνη στα Έθνη δεν μετριέται με το στρέμμα, με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και το αίμα"».

Οι συνθήκες υγιεινής διαβίωσης, ένδυσης και διατροφής, της συντριπτικής πλειοψηφίας των υπόδουλων Ελλήνων, που «ήταν άθλιες την περίοδο της διεξαγωγής του αγώνα, ευνοώντας την εκδήλωση σοβαρών ασθενειών, από τις οποίες οι κυριότερες ήταν η δυσεντερία, η χολέρα, η πανώλη, η ευλογιά και η ελονοσία, που προκάλεσαν αθροιστικά περισσότερους θανάτους, συγκριτικά με τις απώλειες στα πεδία των μαχών».

Οι ασθένειες αυτές, που συχνά εξελίσσονταν σε επιδημίες και γενικότερα οι αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν, δεν έκαμψαν το ηθικό των Ελλήνων, που αγωνίζονταν νηστικοί, άρρωστοι, πληγωμένοι, αλλά με πείσμα, με αισιοδοξία και με πίστη για την κατάκτηση της ελευθερίας.

Η αγωνιώδης αναζήτηση προστασίας των κατοίκων της υπαίθρου συνεισέφερε στη συγκέντρωση πλήθους ανθρώπων σε οργανωμένες και οχυρωμένες πόλεις.

Η συμβίωσή τους υπό άθλιες συνθήκες, χωρίς μηχανισμούς απομάκρυνσης των απορριμμάτων, με ελλείψεις στις υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης, οδηγούσε συχνά σε εκδήλωση σοβαρών επιδημιών.

Η πρώτη καταγεγραμμένη επιδημία μετά την κήρυξη της επανάστασης εκδηλώθηκε στην Τρίπολη, είχε ως αιτία τον εξανθηματικό τύφο και προκάλεσε περίπου 3.000 θανάτους, ενώ επιδημία τύφου εκδηλώθηκε, αργότερα, στο Ναύπλιο και σε άλλες πόλεις που τελούσαν υπό πολιορκία.

Η διατροφή των αγωνιζομένων Ελλήνων περιλάμβανε κυρίως ψωμί, παξιμάδια, βρασμένο καλαμπόκι και σπανιότερα κρέας και ψάρια. Περιλάμβανε, επίσης, κρασί και ρακή, ενώ το λάδι, φαίνεται, ότι ήταν το μόνο προϊόν διατροφής, που υπήρχε σε επάρκεια καθ’ όλη τη διάρκεια του αγώνα.

Σε περιπτώσεις πολιορκιών, όπως αυτή του Μεσολογγίου, οι πολιορκημένοι μετά την εξάντληση των αποθεμάτων τροφίμων αναγκάστηκαν να καταναλώσουν οτιδήποτε ήταν δυνατό να μασηθεί.

Στην αρχή κατανάλωσαν όλα τα κατοικίδια ζώα που υπήρχαν, όπως άλογα, μουλάρια, γαϊδούρια, σκύλους, γάτες, στη συνέχεια ποντικούς και κάθε άλλο «ακάθαρτο ζώο», ενώ χρησιμοποιήθηκαν ακόμα και δέρματα ζώων για τον κορεσμό της πείνας.

Στην απόγνωσή τους κάποιοι κατέφυγαν στη νεκροφαγία πτωμάτων και μάλιστα συγγενών τους.

Οι πολιορκημένοι έπιναν το γλυφό νερό της λιμνοθάλασσας, των λίγων πηγαδιών και των δύο δεξαμενών που ήταν γεμάτα πτώματα.

Για το θέμα αυτό ο Κασομούλης αναφέρει στα «Απομνημονεύματά» του, τα εξής: «…το νερό των δεξαμενών είχεν γίνει ένα μίγμα αλλόκοτον· ότι ήθελες μέσα εύρισκες· μυαλά, εντόσθια, αίμα, κεφάλια – και οι Έλληνες έπιναν και υπέμνεσκαν με όλην την αδιαφορίαν».

Η ακατάλληλη διατροφή προκαλούσε δυσεντερία, που εξαντλούσε ακόμη περισσότερο τους αποδυναμωμένους οργανισμούς των αγωνιστών, ενώ έκδηλα ήταν τα συμπτώματα αβιταμινώσεων, κυρίως από την έλλειψη της βιταμίνης C, που προκαλούσε σκορβούτο.

Η πρόσβαση σε αποθέματα υγιεινού πόσιμου νερού ήταν συχνά προβληματική, είτε γιατί δεν επαρκούσαν οι διαθέσιμες ποσότητες για τις υφιστάμενες ανάγκες είτε γιατί ο εχθρός κυρίευε τις πηγές υδροδοσίας και ανέκοπτε την ύδρευση πόλεων και περιοχών, που τελούσαν υπό τον έλεγχο των Ελλήνων.

Τα νερά των πηγαδιών μολύνονταν είτε προσχεδιασμένα από τους μαχητές της ελευθερίας, για να μη χρησιμοποιούνται από τους Τούρκους, είτε με τα χάλκινα σκεύη, τα οποία έρριπταν οι Έλληνες στα πηγάδια για να τα κρύψουν, ιδιαίτερα την περίοδο της εκστρατείας του Δράμαλη.

«Τα πηγάδια του Άργους είχαν σχεδόν εξαντληθεί και τα ολίγα νερά που είχαν απομείνει είχαν δηλητηριασθεί από την οξείδωσιν των χαλκίνων σκευών που είχαν ρίψει μέσα φεύγοντας οι κάτοικοι δια να τα αποκρύψουν και να τα επανεύρουν αργότερα».

Συχνά, τα διάφορα λάφυρα και ιδιαίτερα τα ενδύματα που έπαιρναν οι ρακένδυτοι αγωνιστές από τους νεκρούς αντιπάλους τους, αποτελούσαν αιτίες σοβαρών λοιμώξεων που εξελισσόταν σε θανατηφόρες.

Κατά τα τελευταία χρόνια της προεπαναστατικής περιόδου ο αριθμός των ιατρών, που εξυπηρετούσε τις ανάγκες περίπου 1.000.000 κατοίκων, δεν υπερέβαινε τους 90.

Μετά την επανάσταση και με την άφιξη στην Ελλάδα Ελλήνων και φιλελλήνων ιατρών από το εξωτερικό, ο συνολικός αριθμός τους ουδέποτε υπερέβη τους 500, ενώ οι υπάρχουσες ανάγκες λόγω του πλήθους των τραυματιών από τις πολεμικές διενέξεις και των ασθενών από την εκδήλωση επιδημιών υπήρξαν τεράστιες.

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, αρκετοί νέοι από διάφορες περιοχές της υπόδουλης Ελλάδος, προερχόμενοι σχεδόν αποκλειστικά από εύπορες αστικές οικογένειες, έσπευδαν σε πανεπιστήμια ευρωπαϊκών πόλεων για να σπουδάσουν, κατά προτίμηση Ιατρική, διότι κατά τον Κοραή «…θηριώδες έθνος εις μόνους τους ιατρούς αναγκάζεται να υποκρίνεται κάποιαν ημερότητα».

Τα πανεπιστήμια επιλογής των Ελλήνων για ιατρικές σπουδές ήταν κυρίως της Πάδοβας, της Παβίας, της Πίζας και της Βιέννης, από τα οποία αποφοιτούντες με διπλώματα που έφεραν την αναφορά «Natione Graecus», επέστρεφαν στην υπόδουλη πατρίδα και συνέτειναν στο να αμβλύνουν τον πόνο των ραγιάδων αδελφών τους και στο να διατηρήσουν άσβεστη την πίστη στην ελευθερία.

Κάποιοι εξ αυτών, ανερχόμενοι στην κλίμακα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απέκτησαν αξιώματα, όπως οι γιατροί Μαυροκορδάτος και Νικούσιος που έγιναν Μεγάλοι Διερμηνείς.

Ορισμένοι, όπως ο Ηπίτης οργάνωσαν φιλελληνικά κομιτάτα στην Ευρώπη. Άλλοι, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής κατέστησαν διαφωτιστές του έθνους ή πολιτικοί της επανάστασης, όπως ο Α. Μαυροκορδάτος και ο Ι. Κωλέττης.

Ο Κοραής Αδαμάντιος, ο οποίος σπούδασε ιατρική, με τα ελληνικά βιβλία του και γενικότερα με τα κείμενα, τις επιστολές του συνέβαλε σημαντική στην αφύπνιση των συνειδήσεων για την απελευθέρωση από τα δεσμά της δουλείας. Το 1816 εξέδωσε στο Παρίσι το έργο του Ιπποκράτους «Περί αέρων, υδάτων, τόπων», στο οποίο πρόσθεσε μία εισαγωγή εκ 55 σελίδων με τίτλο «Προς τους σπουδάζοντας την Ιατρικήν ομογενείς νέους» ένα κείμενο σημαντικό για τους νέους ιατρούς.

Τον Ρήγα Φεραίο τον πλαισίωσαν και τον στήριξαν στους αγώνες του οι ιατροί Εμμανουήλ Ιωάννης από την Καστοριά, Πολύζος Νικόλαος, Κυρίτσης Ιωάννης, Νικολαΐδης Δημήτριος, Φράγκος Πέτρος και οι φοιτητές της Ιατρικής Καρακάσης Κωνσταντίνος, Περραιβός Χριστόφορος και Σακελλάριος Γεώργιος.

Στη Φιλική Εταιρεία συμμετείχαν ως μέλη δεκάδες ιατροί, ενώ αρκετοί υπήρξαν ευεργέτες του αγώνα όπως ο Αρσάκης από την Ήπειρο, ο Δελλαπόρτας από την Κεφαλλονιά, ο Σακελλάριος από την Κοζάνη και ο Φλέβας από τη Νάουσα. Τέλος είπαμε, ιατρός ήταν και ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωάννης Καποδίστριας.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας φοίτησε στο μοναστήρι της Αγίας Ιουστίνης της Γαρίτσας, όπου έμαθε Λατινικά, Ιταλικά και Γαλλικά και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Βενετία. Την περίοδο 1795–1797 σπούδασε Ιατρική στο πανεπιστήμιο

("Πανδιδακτήριο") της Πάντοβας. Στις 12 Απριλίου 1799 διορίστηκε, από τον ναύαρχο Καντίρ, διευθυντής του οθωμανικού νοσοκομείου.

Από τους επιστήμονες ιατρούς, λίγοι σχετικά, επέλεξαν να εμπλακούν στο ένοπλο σκέλος της εθνεγερσίας και να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους αγωνιστές της επανάστασης.

Όσοι τελικά ενεπλάκησαν, ασχολήθηκαν περισσότερο με την αντιμετώπιση παθολογικών καταστάσεων και ελάχιστα με τη φροντίδα τραυμάτων και κακώσεων, με συνέπεια η ιατρονοσηλευτική περίθαλψη να στηριχθεί σε φιλέλληνες αλλοδαπούς ιατρούς και κυρίως στους λεγόμενους πρακτικούς ή εμπειρικούς ιατρούς, οι οποίοι δεν είχαν καμία σχέση με τους κομπογιαννίτες και τους τσαρλατάνους.

Οι πρακτικοί ή εμπειρικοί ιατροί ασκούσαν τη λεγόμενη «Δημώδη Ιατρική», κυρίως στις ορεινές περιοχές της χώρας. Ήταν ιδιαίτερα επιδέξιοι στην ανάταξη εξαρθρημάτων και καταγμάτων, στην περιποίηση τραυμάτων και στην πραγματοποίηση μικροεπεμβάσεων, με συνέπεια να καλούνται και «ιατροχειρουργοί».

Τους αποκαλούσαν, επίσης, «ιατροφαρμακοποιούς», γιατί, εκτός των ιατρικών πράξεων που επιτελούσαν, παρασκεύαζαν φάρμακα και συνέλεγαν βότανα, τα οποία χορηγούσαν, κατά περίπτωση, σε ασθενείς και τραυματίες.

Οι πρακτικοί ιατροί διακρίνονταν σε εξοχότατους, σε καλογιατρούς και βοτανοπώλες και έχαιραν εκτίμησης, διότι ήταν κοντά στους απλούς ανθρώπους στους οποίους προσέφεραν τις υπηρεσίες τους χωρίς ή με συμβολική αμοιβή.

Παράλληλα με τους επιστήμονες και τους πρακτικούς ιατρούς ασκούσαν ιατρικές πράξεις και χορηγούσαν φαρμακευτικά παρασκευάσματα, κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα, κομπογιαννίτες και τσαρλατάνοι.

Οι κομπογιαννίτες και οι τσαρλατάνοι ήταν ψευτογιατροί με ενδιαφέρον αποκλειστικά επικεντρωμένο στο οικονομικό όφελος και με τάση να περιαυτολογούν για τις θεραπευτικές τους επιτυχίες σε βαθμό τερατολογίας.

Οι κομπογιαννίτες και οι τσαρλατάνοι είχαν, επίσης, τα προσωνύμια «Βικογιατροί», όταν συγκέντρωναν βότανα από την κοιλάδα του Βίκου ή «Ματσουκάδες» γιατί κρατούσαν ρόπαλο (mazuca), κυρίως για να αμύνονται από τις επιθέσεις των συγγενών του ασθενούς, σε περίπτωση αποτυχίας της θεραπείας που εφάρμοζαν.

Η θεραπευτική αγωγή που συνιστούσαν, απαιτούσε αφενός υλικά για την παρασκευή φαρμάκων, τα οποία ήταν σχεδόν αδύνατο να εντοπιστούν (π.χ. αριστερό πόδι νυχτερίδας, που φώλιαζε σε ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία!) και αφετέρου υιοθέτηση οδηγιών ιδιαίτερα πολύπλοκων στην εφαρμογή τους, ώστε σε περίπτωση κακής έκβασης της ασθένειας ή του τραύματος, η ευθύνη να βαρύνει τον ασθενή και τους οικείους του. Στην ιδιαίτερα σπάνια περίπτωση ίασης του ασθενή ή του τραυματία, που ήταν πάντα σύμπτωση, εδραιώνονταν η φήμη του κομπογιαννίτη, ο οποίος γινόταν πρόσθετα περιζήτητος, αλλά και πρόσθετα επικίνδυνος.

Τους Βικογιατρούς ή κομπογιαννίτες του Ζαγορίου εντοπίζει στις περιηγήσεις του και ο Φραγκίσκος Πουκεβίλ, στα τέλη του 18ου αιώνα και τον εντυπωσιάζουν οι ικανότητες τους, καθώς και ο τρόπος που μπολιάζουν την τέχνη τους από γενιά σε γενιά: «Οι

πατέρες μεταβιβάζουν στα παιδιά τους ή και σε μαθητές που προσκολλώνται σε αυτούς ως υπηρέτες, την πρακτική μερικών χειρουργικών εργασιών (…) με τέτοια επιτυχία και επιδεξιότητα, ώστε μπορούν να εκπλήξουν και τους πιο ικανούς χειρουργούς. Διακρίνονται προ πάντων στις περιεσφιγμένες κήλες ή στις κήλες που έγιναν ενοχλητικές εξαιτίας του βάρους των. Άλλοι ξέρουν να χειρουργούν τον καταρράκτη διά πιέσεως και οι πιο ικανοί χρησιμοποιούν λιθοτομία. Αναφέρω πράγματα που είδα. Οι αμαθείς χειρουργοί του Ζαγορίου δεν δημιουργούν περισσότερα θύματα από όσα πολλοί σημερινοί πτυχιούχοι επιστήμονες».

Η ενδυμασία των κομπογιαννιτών έχει περιγραφεί από πολλούς ιστορικούς και ιστοριογράφους της εποχής…….. φορούσαν «μέλαιναν μαλλιαράν σεγγούνα, περιέδεναν δε με πράσινη ταινία την, εις δασείς πλοκάμους κυμαίνουσαν χαίτην των, επί της οποίας έθετον σαμουροκάλπακο και επί του βραχίωνος έθετον οζώδην ράβδον εξ ου και απεκλείθησαν ματσουκάδες». Την ειδική ένδυση των κομπογιαννιτών περιγράφει και ο Δ. Καμπούρογλου «αποτελούνταν από αντερί (φαρδύς χιτώνας) και τζουπέν, ζώνην πλατείαν και καλπάκι μικρότερον του αρχοντικού». Σύμφωνα με άλλες πηγές οι Βικογιατροί «επετρέπετο να φορούν ποικιλόχρωμα φορέματα να φέρουν αλεξιβρόχιον και να σοβώσι καβαλλαραίοι».

Στο σαμουροκάλπακο, καπέλο από γούνα σαμουριού (ένα είδος νυφίτσας), τοποθετούσαν εμφανώς, φάρμακα πρώτης ανάγκης. Σε άλλες περιπτώσεις τοποθετούσαν τα φάρμακα σε σακούλες, τις οποίες κρεμούσαν σε εμφανή σημεία της ένδυσής τους και για το λόγο αυτό ονομάζονταν και σακουλαραίοι.

Ο ιστορικός Κωνσταντίνος Σάθας σε άρθρο του τιτλοφορούμενο «Η ιατρική εν Ελλάδι» αναφέρει πως φορούν επωμίδες, οι οποίες «ανεμιζόμεναι κροταλίζουν επί των δίκην παρασήμων επικείμενων μεταλλικών κομβίων», και μικρά υποδήματα «περισφιγγόμενα διά θεατρικών κροσσιών και στενών παντελονιών πεποικιλμένων διά σειριτίων» έτσι που ομοιάζουν «προς Ισπανούς ταυρομάχους»!

Συνήθως είχαν ως συνοδεία έναν βοηθό, ο οποίος διαλαλούσε «γιατρός! γιατρικά! βότανα για κάθε αρρώστια!», ενώ μεταξύ τους χρησιμοποιούσαν ιδιαίτερη συντεχνιακή διάλεκτο.

Ο Α. Σούτσος στην Κωμωδία Ο ΑΣΩΤΟΣ σατυρίζει τους κομπογγιαννίτες με τους παρακάτω στίχους:

«Δεν είμαι εγώ Ζαγοριανός να περπατώ στο δρόμο

Με αλοιφές, με έμπλαστρα, με βότανα στον ώμο

Και να φωνάζω από το κουτσό και ψόφιο μου μουλάρι

Καλός γιατρός, πουλεί ζωή! Ποιος θέλει! Ποιος θα πάρη».

Η υγειονομική φροντίδα και περίθαλψη λοιπόν, κατά την περίοδο της εθνικής παλιγγε-νεσίας, ήταν ανάλογη με το υφιστάμενο επίπεδο των ιατρικών γνώσεων της εποχής. Ιατρικές πράξεις και διαδικασίες όπως είναι η χορήγηση αναισθησίας, η μετάγγιση αίματος, η ασηψία, η αντισηψία και άλλες, ήταν παντελώς άγνωστες και η συνεισφορά του υγειονομικού προσωπικού στην περίθαλψη των τραυματιών και των ασθενών υποτυπώδης.

Στα πεδία των μαχών οι ελαφρά τραυματισμένοι ετύγχαναν φροντίδας, επί τόπου, από τους συμπολεμιστές τους, ενώ οι φέροντες βαριά τραύματα διακομίζονταν προς νοσηλεία σε μοναστήρια και αργότερα σε υποτυπώδη νοσοκομεία, τα οποία εν τω μεταξύ είχαν αρχίσει να συγκροτούνται.

Η φροντίδα των τραυμάτων περιλάμβανε καθαρισμό της εξωτερικής τους επιφάνειας με ρακή και εισαγωγή στο εσωτερικό τους αλοιφής παρασκευασμένης από λεύκωμα αυγού αναμεμιγμένου με κοινό λάδι και ρακή. Στη συνέχεια ετίθετο επί του τραύματος αλοιφή παρασκευασμένη από σαπούνι και ρακή και ακολουθούσε, κατά διαλείμματα η επίβρεξή του με ρακή, που φαίνεται ότι ήταν θεραπευτικό μέσο συνεχούς χρήσης.

Σε ορισμένες περιπτώσεις απολύμαναν την πληγή με καυτό λίπος, όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ο Μακρυγιάννης: «…Της έβγαλα το παλούκι από το ποδάρι της και το ζεμάτισα με ξύγκι. Όμως έγινε τούμπανο…».

Η επίδεση του τραύματος, ανεξάρτητα του βαθμού της σοβαρότητάς του, πραγματοποιείτο με ταινίες υφάσματος και μικρά καλάμια ή νάρθηκες κατασκευασμένους από ξύλο ή ναστόχαρτο.

Για την αιμόσταση των μεγάλων αγγείων χρησιμοποιείτο πυρακτωμένο σίδερο, για την αιμόσταση των τριχοειδών οινόπνευμα, ενώ για τον έλεγχο των αιμοπτύσεων λόγω τραυμάτων του θώρακα χορηγείτο ζεσταμένο κρασί αναμεμιγμένο με κοινό βούτυρο.

Για τη συρραφή τραυμάτων, εκτός της κλασσικής τεχνικής με τη χρήση βελόνας και κοινής κλωστής, αναφέρεται από το Στρατηγό Μακρυγιάννη στα «Απομνημονεύματά» του, η χρήση κεφαλών μυρμήγκων.

Για τη συγκεκριμένη πρακτική της συρραφής των τραυμάτων σημειώνει τα εξής: «Η διά των κεφαλών των μυρμήγκων ραφή τραυμάτων, γνώριμος τοις εμπειρικοίς ιατροίς των χρόνων εκείνων, εγίνετο ως εξής: Προσαγόμενοι μεγάλοι ζωντανοί μέρμηγκες, έδακνον τα χείλη του τραύματος, κεκλεισμένα, αμέσως δι’ αποκοπτομένου του σώ-ματος αυτών, έμενεν η κεφαλή σχηματίζουσα ούτω βελονιάν ικανώς ισχυράν».

Η θεραπευτική προσέγγιση λοιπόν παθολογικών καταστάσεων είχε χαρακτήρα εμπειρικό και υποτυπώδη.

Ενδεικτικά οι συστάσεις για την αντιμετώπιση των πυρετών αφορούσαν σε μαλάξεις με λάδι και για τις γριππώδεις συνδρομές, χορήγηση αφεψήματος ξηρών σύκων και ξυλοκεράτων ή ζεσταμένου κρασιού με πιπέρι. Για την αντιμετώπιση των οιδημάτων και των μωλώπων χρησιμοποιείτο ζεστό βούτυρο.

Τα φάρμακα, τα οποία χρησιμοποιούσαν οι επιστήμονες ιατροί και πολλοί από τους εμπειρικούς, ήταν κυρίως δρόγες (αλόη, θεριακή, κάρδαμο, κίνα, πιπερόριζα, σαμπούκο, σαρκοτρόφι, σίλφιο κ.ά.), η χρήση των οποίων ανάγεται στην εποχή του Διοσκουρίδη και η εντόπισή τους είναι εύκολη στη χλωρίδα της ελληνικής υπαίθρου.

Ήταν, επίσης, ορισμένες φαρμακευτικές και χημικές ουσίες (άλας αψινθίας, βόραξ, γόμμα Αραβική, εμετική τρυξ, μίνιον, νίτριον, οξύμελι κ.ά.) και διάφορα σκευάσματα (balsamo di Tolu, elixir propriepatis, laudano di Barbaro κ.ά.), τα οποία προμηθεύονταν, όταν είχαν τη δυνατότητα από την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, τα Επτάνησα και την Τεργέστη.

Εκτός των προαναφερθέντων δρογών, φαρμακευτικών και χημικών ουσιών, παρασκευάζονταν και ορισμένα φάρμακα βασισμένα σε μυστικές συνταγές, κυρίως

από διάφορους εμπειρικούς γιατρούς, κομπογιαννίτες και τσαρλατάνους, οι οποίοι μετέδιδαν το μυστικό της σύνθεσης και της παρασκευής μόνο στους απογόνους τους.

Ως υπνωτικό χρησιμοποιείτο το αφιόνι, για το οποίο το ΙΕ΄ άρθρο του συμφωνητικού, που υπέγραψαν οι αρχηγοί της Φρουράς του Μεσολογγίου πριν από την ηρωική έξοδο, αναφέρει: «…Τα μικρά παιδιά όλα να τα ποτίσουν αφιόνι οι γονείς, άμα σκοτειδιάσει για να μη κλαίνε».

Για τα οιδήματα των κάτω άκρων χρησιμοποιείτο αλατόνερο.

Ως εμετικό χρησιμοποιούνταν «κόκοι τάταρου».

Η έλλειψη φαρμάκων και υγειονομικού υλικού ήταν συχνότατη. Οι πολιορκημένοι στην Ακρόπολη Αθηνών αναφέρουν σε έγγραφό τους προς τη Διοίκηση τα εξής: «…Οι άρρωστοι αποθαίνουν αδίκως με το να μην έχουν τα αναγκαία τους, σχεδόν τίποτε, τόσον και λαβωμένοι δεν έχουν ούτε αλοιφή ούτε ξαντό, ούτε δεσίματα, αλλά βρωμίζουν και αποθαίνουν…».

Τα προαναφερθέντα αναδεικνύουν τις συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο της επανάστασης του 1821 στο πεδίο της υγειονομικής περίθαλψης και φροντίδας των αγωνιστών της ελευθερίας.

Για το λόγο αυτό η ευχή «Καλό βόλι» εξέφραζε, συν τοις άλλοις, και την επιθυμία για ένα γρήγορο, ανώδυνο και ηρωικό θάνατο.

«Συνήθως, η μετάδοση των γνώσεων και των εμπειριών στην άσκηση της πρακτικής ιατρικής ήταν οικογενειακή υπόθεση και περνούσε από τον πατέρα στα παιδιά του. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί η λειτουργία πρακτικών ιατροφαρμακευτικών σχολείων στην Αθήνα, το Καρπενήσι, τη Σπάρτη, τη Χίο και αλλού, στα οποία διδάσκονταν σχετικά μαθήματα και δεξιότητες. Ένα τέτοιο ιατροφαρμακευτικό σχολείο ιδρύθηκε στο Μυστρά από τον Παναγιώτη Γιατράκο πριν από την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα. Στο σχολείο αυτό μαθήτευσαν οι πέντε νεότεροι αδελφοί του και άλλοι πρακτικοί ιατροί, όπως ο Καστάνης, ο Παπαδάκης, ο Πετιμεζάς, ο Στρατάκης και ο Χασανάκος. Ορισμένοι εξ αυτών εκτελούντες διπλά καθήκοντα γιατρού και πολεμιστή, έπεσαν ενδόξως μαχόμενοι.

Στη Φιλική Εταιρεία με τον βαθμό του κατηχητή συμμετείχαν οι πρακτικοί ιατροί Γιατράκος, Πελοπίδας και Χρυσοσπάθης, ενώ ενεργό εμπλοκή στον απελευθερωτικό αγώνα είτε παρέχοντας ιατρικές υπηρεσίες, είτε μαχόμενοι, είχαν δεκάδες άλλοι πρακτικοί ιατροί. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται τουλάχιστον μία γυναίκα, η Ελένη, σύζυγος του οπλαρχηγού Βάσου Μαυροβουνιώτη.

Αλλά και γιάτρισσες κατείχαν εξ οικογενειακών κληρονομιών γιατροσόφια θεραπευτικής και χορηγούσαν φάρμακα. …. ήταν η ελπίδα των αρρώστων της εποχής, μιας εποχής στην οποία η ιατρική βρίσκονταν σε νηπιακή κατάσταση.

Στα πρώτα χρόνια της Επανάστασης αναφέρονται επίσης και κάποιοι εμπειρικοί φαρμακοτρίβες, οι οποίοι μαζί με άλλα εμπορεύματα πουλούσαν και φάρμακα. Ειδικοί φαρμακοποιοί δεν υπήρχαν.

Το πρώτο φαρμακοπωλείο που ιδρύθηκε στο Ναύπλιο ήταν του Πασχάλη Θεοδώρου, Μικρασιάτη, πιθανόν από την Σμύρνη, που είχε σπουδάσει ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας. Αυτός ασκούσε την ιατρική και παράλληλα διηύθυνε και το φαρμακείο όπου παρασκεύαζε γαληνικά φάρμακα (φάρμακα δηλαδή εξατομικευμένης φαρμακοθεραπείας), καταπότια, εκχυλίσματα κλπ.

«Ο Δετώρ Πασχάλης (έτσι υπέγραφε) εμίσθωσε αντί μεγάλου σχετικώς μισθώματος κατάστημα στην κεντρικώτερη θέση της πόλεως, καλουμένη Σαντριβάνι, όπου ήταν η αγορά, το οποίο και διασκεύασε ευπρεπέστατα.

Μακρά εκ κοινού ξύλου τράπεζα ετέθη επικεφαλής του καταστήματος και επ’ αυτής η απαραίτητος μικρά τρυτάνη (γλωσσίδα του ζυγού που δείχνει το βάρος) μετά θήκης περιεχούσης αντί βαρών σπέρματα σίτου (σιταρόσπορους), προς ζύγιση των φαρμάκων, και μερικά ιγδία (γουδιά) σιδερένια από θραύσματα όλμων, ως επί το πλείστον.

Τους τοίχους του καταστήματος περιέβαλλον εξ’ ολοκλήρου γυάλινες προθήκες, υαλοσκεπείς έμπροσθεν, προς φύλαξιν των περιεχόντων τα διάφορα φάρμακα, φιαλών και αγγείων.

Αντιληφθείς εγκαίρως πόσο δυσάρεστη ήταν στους πελάτες του η πόσις πικρών και δίσγευστων αφεψημάτων, κινδυνεύσας μάλιστα να κακοποιηθεί υπό κάποιου αγροίκου Ρουμελιώτου στρατιώτου, (ο οποίος έπασχε εκ δυσπεψίας και του χορήγησε αηδές καθαρτικό), θεώρησε προσφορώτερο δια της προσθήκης αλεύρου να καταστήσει ευποτώτερα τα ρευστά φάρμακα παρασκευάζοντας έτσι καταπότια (χάπια), με τα οποία γέμισε στο εξής τις προθήκες του καταστήματος.

Από τότε κάθε προσερχόμενος στην Σπετσαρία (φαρμακείο) του Δετώρ Πασχάλη ελάμβανε άνευ χρονοτριβής, αντί μικρού αντιτίμου, το ζητούμενο φάρμακο για κάθε νόσο, σε καταπότια εντός συνήθως ξύλινου κυτίου». Η «θεραπευτική δύναμη » αυτών των χαπιών, τα κατέστησε περιζήτητα και δημοφιλή σε όλο τον λαό.

Τα περιζήτητα αυτά χάπια παρέμειναν παροιμιώδη για πολλά χρόνια συμβολίζοντας τα «παχιά λόγια» και τις κενές υποσχέσεις των δημαγωγών της εποχής εκείνης.

«Του Κωλέττη τα λόγια Και του Πασχάλη τα χάπια».

Είναι οι παροιμιώδεις εκφράσεις που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες για τις κενές περιεχομένου υποσχέσεις των πολιτικών της εποχής.

Ας κρατήσουμε τα πολύτιμα, με φρόνηση και προσοχή, γιατί επαγρυπνούν οι αργυραμοιβοί.

Και ας μην ξεχνάμε την εντολή:

«Ου δότε τα άγια τοις κυσί»

Οι Στρατιωτικοί Ιατροί αποτελούν την αντινομία μέσα στη μάχη.

Όταν όλοι εξολοθρεύουν αυτός αντιστέκεται σώζοντας.

Θα ήθελα, να σας ζητήσω συγγνώμη για τις φτωχές γνώσεις μου για την Δημώδη Ιατρική πριν και κατά την Επανάσταση του 1821. Αποτελεί τεράστιο εγχείρημα για μένα αυτή η ομιλία, και ευχαριστώ για την υπομονή σας και την δική σας επιείκει





Share on Google Plus

About Newsroom

Δημοσιογράφος Αρκαδίας με πολυετή εμπειρία στο χώρο των ΜΜΕ. Είναι Υπεύθυνη Δημοσίων σχέσεων σε γνωστά πρόσωπα και επιχειρήσεις στην Ελλάδα.Έχει κάνει μετεκπαιδευση στο Λονδίνο.Καθηγήτρια Δημοσιογραφίας.Μέλος Κιβωτού Ολιστικής Παιδείας Ενόπλων Δυνάμεων, μέλος Συλλόγου Εφέδρων Πελοποννήσου- Μέλος Δημοσιογραφικών Ενώσεων. Διευθύντρια Δημοσίων σχέσεων UNESCO Πειραιώς και Νήσων και της International Action Art, Παρουσιάστρια τηλεοπτικής εκπομπής ¨Μαζί στην Πρώτη Γραμμή. Μεταπτυχιακό στην Διαδικτυακή Δημοσιογραφία

0 σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση των άρθρων χωρίς την έγκριση της ιδιοκτήτριας .
Νόμος 2121/1993 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.
Η μη αναφορά στην πηγή διώκεται ποινικά