Επίπτωση της κλιματικής αλλαγής στη λειτουργία των ΕΔ

 Άρθρα - Απόψεις

του Ταγματάρχη (ΕΜ) Ηλία Ματζιρίδη*

Οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις (ΕΔ) διαθέτουν υψηλό βαθμό οργάνωσης, η οποία σε συνδυασμό με την ισχύ και τα τεχνολογικά τους μέσα τις καθιστά ως ένα από τα κυριότερα στηρίγματα της κρατικής εξουσίας. Παράλληλα προς την πρωταρχική αποστολή τους, συμβάλλουν άμεσα ή έμμεσα στην προστασία και εξασφάλιση της κοινωνικής σταθερότητας, ακόμη και στην ειρηνική περίοδο. Μία από τις μεθόδους της συμβολής αυτής είναι και η συνεισφορά τους στην αποκατάσταση κοινωνικών κρίσεων.

Ένας από τους βασικότερους παράγοντες που προκαλεί τη συχνότερη απαίτηση συνδρομής των ΕΔ είναι η Κλιματική Αλλαγή και οι επιπτώσεις της, καθόσον οι κοινωνικές κρίσεις που προκαλούνται από τις κλιματικές μεταβολές δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν αποκλειστικά από δυνάμεις και μέσα του κρατικού μηχανισμού.
Στις μέρες μας, μία από τις βασικές αιτίες πρόκλησής τους είναι η σταδιακά αυξανόμενη επιδείνωση των συνθηκών του φυσικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο διενεργείται το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Κλιματική Αλλαγή
Εφόσον η εμφάνιση καιρικών φαινομένων που παρεκκλίνουν ως προς τα χαρακτηριστικά τους από τον ισχύοντα μέσο όρο είναι μακροχρόνια, συντελείται «Κλιματική Αλλαγή». Εννοιολογικά, ως Κλιματική Αλλαγή χαρακτηρίζεται η μεταβολή μετρήσιμων στοιχείων του κλίματος λόγω σημαντικής διακύμανσης της μέσης τιμής τους σε βάθος χρόνου δεκαετιών και περισσότερο. Στη σύγχρονη Κλιματική Αλλαγή, ο άνθρωπος είναι καταλυτικός παράγοντας για την επίσπευση της εμφάνισής της (αν όχι για την εν γένει εμφάνισή της).
Σύμφωνα με μελέτη του ΟΗΕ, η Ελλάδα βρίσκεται ανάμεσα στα σημεία του πλανήτη που θα αντιμετωπίσουν τα μεγαλύτερα προβλήματα λόγω της κλιμακούμενης Κλιματικής Αλλαγής και θα κληθούν να αναζητήσουν βιώσιμες λύσεις προσαρμογής σε ακραίες συνθήκες. Με αυτό ως δεδομένο, η σύνδεση των επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής με την Πολιτική Προστασία ήταν εθνικά επιβεβλημένη.

Φυσικές Υδρομετεωρολογικές Καταστροφές
Οι φυσικές καταστροφές διακρίνονται σε Γεωλογικές (π.χ. σεισμοί), Υδρομετεωρολογικές (π.χ. δασικές πυρκαγιές), και Βιολογικές προσβολές (π.χ. επιδημίες). Η κατηγορία καταστροφών που σχετίζεται και προκαλείται από ανωμαλίες του κλίματος, είναι οι υδρομετεωρολογικές καταστροφές. Αυτές στατιστικά αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του συνόλου των φυσικών καταστροφών.
Οι υδρομετεωρολογικές καταστροφές μπορούν να απειλήσουν ανθρώπινες ζωές ή να προκαλέσουν ζημιές σε περιουσίες, να διαταράξουν τις ισορροπίες μιας κοινωνίας και να συμβάλουν στην περιβαλλοντική υποβάθμιση. Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί αυξανόμενη εκδήλωση υδρομετεωρολογικών φαινομένων στον μεσογειακό και ειδικότερα στον ελληνικό χώρο. Τέτοιου είδους φαινόμενα και κλιματικές εναλλαγές, όμως, δεν αποτελούν σύγχρονο φαινόμενο. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 600 εκατομμυρίων ετών το κλίμα της Γης έχει παρουσιάσει εναλλαγές. Ενδεικτικά, μεταβάλλεται η μέση θερμοκρασία της Γης, μεταβάλλεται η μέση στάθμη της θάλασσας, κατακλύζονται ή χερσεύουν μεγάλες εκτάσεις πεδινής και παράκτιας γης και μεταβάλλεται η χλωρίδα και οι ζώνες βλάστησης. Σε αντίθεση με κλιματικές αλλαγές που έχουν εμφανιστεί ιστορικά ως αποτέλεσμα φυσικών διεργασιών, αυτή της εποχής μας είναι (σε μεγάλο ποσοστό) αποτέλεσμα της επιβλαβούς ανθρώπινης δραστηριότητας.
Σύμφωνα δε με εκτιμήσεις για τον ελληνικό χώρο, τα κύρια προβλήματα που αναμένεται ότι θα προκύψουν λόγω της Κλιματικής Αλλαγής σε αυτόν μέχρι το 2100 είναι ο αυξημένος κίνδυνος δασικών πυρκαγιών, οι αρνητικές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας και ο αυξημένος κίνδυνος πλημμυρών.

Ένοπλες Δυνάμεις και Κλιματική Αλλαγή. Τρέχουσες και Μελλοντικές Επιπτώσεις
Αποστολή ΕΔ
Όπως καθορίζεται στην Εθνική Στρατιωτική Στρατηγική (ΕΘΣΣ), η αποστολή των ΕΔ είναι η υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας και της ακεραιότητας της Ελλάδας, η εξασφάλιση του εθνικού της χώρου και η αποφασιστική τους συμβολή στην επίτευξη των πολιτικών στόχων της χώρας, όπως αυτοί καθορίζονται στην Πολιτική Εθνικής Άμυνας (ΠΕΑ).
Επιπλέον της πρωταρχικής αποστολής τους, οι ΕΔ εκτελούν και απορρέοντα έργα, το σημαντικότερο των οποίων αφορά στην συνεισφορά τους σε επιχειρήσεις ανακούφισης της κοινωνίας όταν αυτή πλήττεται από φυσικές καταστροφές.

Επίδραση Κλιματικής Αλλαγής στη Λειτουργία των ΕΔ
Η κλιματική κρίση επιδρά στην εν γένει λειτουργία των ΕΔ φθείροντας τις στρατιωτικές υποδομές, αυξάνοντας το κόστος συντήρησής τους και εγκυμονώντας κινδύνους για την υγεία του προσωπικού. Επιπρόσθετα, η εύρυθμη λειτουργία των ΕΔ επηρεάζεται και από τις δράσεις πρόληψης που τους ανατίθενται.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιων δράσεων αποτελούν τα εκπεμπόμενα εποχούμενα περίπολα πυρασφαλείας κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου που επιβαρύνουν την καθημερινή λειτουργία τους. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης και NATO τέλος, έχει ήδη αναγνωρισθεί η ραγδαία αλλαγή του κλίματος ως φαινόμενο που θέτει προκλήσεις στην ευρωπαϊκή άμυνα και ασφάλεια. Αυτό αναγκάζει τις Ένοπλες Δυνάμεις των κρατών-μελών να επενδύσουν σε νέες, «πράσινες» τεχνολογίες.
Σε εθνικό στρατιωτικό επίπεδο, το ΥΠΕΘΑ προτάσσει ως τομείς με τη μεγαλύτερη επίπτωση στη μελλοντική λειτουργία των ΕΔ, και κατ’ επέκταση στις μελλοντικές επιχειρήσεις στις οποίες θα συμμετέχουν, τις Μεταφορές και Υποδομές, τη Δημόσια Υγεία, τη Διεθνή Ασφάλεια και την Αντιμετώπιση Εκτάκτων Αναγκών (ΥΠΕΘΑ/ΓΔΟΣΥ, 2021).
Διαφαίνεται δε, πως το μεγάλο δίλλημα με το οποίο θα βρεθούν αντιμέτωπες στο εγγύς μέλλον οι ΕΔ της χώρας μας αλλά και διεθνώς, έγκειται στο κατά πόσο θα επιτρέψουν στην αναπόφευκτα αυξημένη εμπλοκή τους στην αντιμετώπιση κοινωνικών κρίσεων να επηρεάσει, υποβαθμίσει ή και (μέχρι ενός βαθμού) υποκαταστήσει τη συμβατική τους αποστολή.
Έχει εκδοθεί Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ)3, το οποίο ορίζει το πλαίσιο ενεργειών του κράτους προς επίτευξη συγκριμένων Ενεργειακών και Κλιματικών Στόχων έως το έτος 2030. Συνεισφέροντας στην υλοποίηση των στόχων των παραπάνω εθνικών Σχεδίων-Στρατηγικών, οι ΕΔ ενισχύουν την περιβαλλοντική συνείδηση κι ευαισθητοποίηση του συνόλου του προσωπικού τους, αναπτύσσουν συνεργασίες επί περιβαλλοντολογικών θεμάτων με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, σχεδιάζουν τις εκπαιδευτικές τους δραστηριότητες με τρόπο που να αποφεύγονται αρνητικές οικολογικές επιδράσεις κ.ά.

Πλαίσιο Εμπλοκής Ενόπλων Δυνάμεων - Νομοθεσία
Οι ΕΔ είναι ένας μόνο από τους κρατικούς φορείς που συμμετέχουν σε επιχειρήσεις ανακούφισης της κοινωνίας από τις επιπτώσεις μη-στρατιωτικών κρίσεων, στα πλαίσια της Πολιτικής Προστασίας.
Το 1974 με το Ν.Δ.17/1974 εμφανίζεται για πρώτη φορά ο όρος «Πολιτική Σχεδίασης Εκτάκτου Ανάγκης», που οριζόταν ως «η κινητοποίηση των πολιτικών δυνάμεων προς επιβίωση στον πόλεμο ή την αντιμετώπιση αναγκών στην ειρήνη».
Παρόλο που στα επόμενα χρόνια έλαβαν χώρα μεγάλες καταστροφές λόγω φυσικών φαινομένων, η Πολιτική Προστασία στη χώρα μας θεσμοθετήθηκε μόλις το 1995 με το Ν.2344/1995. Παράλληλα, συστήνεται για πρώτη φορά η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας (ΓΓΠΠ) (Ν.2344/1995, Άρθ.4).
Το 2002 νομοθετείται η αναβάθμιση της Πολιτικής Προστασίας (Ν. 3013/2002, Άρθρο 3), ενώ το 2009 με το ΠΔ 184/2009 η ΓΓΠΠ τίθεται υπό τη δικαιοδοσία του νεοσύστατου Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη. Ακολούθως, μετά το 2014 όπου με το Ν.4249/2014 ρυθμίζονταν θέματα περαιτέρω αναβάθμισης και εκσυγχρονισμού της Πολιτικής Προστασίας της χώρας, φτάνουμε στο 2020 όπου με το Ν.4662/2020 συστήνεται Εθνικός Μηχανισμός Διαχείρισης Κρίσεων.
Τέλος, με το ΠΔ 70 (ΦΕΚ Α 161/9 Σεπτεμβρίου 2021) 5, η Πολιτεία απέδειξε τη σοβαρότητα που αποδίδει στο θεσμό της Πολιτικής Προστασίας, συστήνοντας αυτοτελές Υπουργείο Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας.

Ετοιμότητα Συνδρομής ΕΔ σε Επιχειρήσεις Αντιμετώπισης Επιπτώσεων της Κλιματικής Κρίσης
Η ετοιμότητα για ανάληψη δράσης σχετικής με την Πολιτική Προστασία από τις ΕΔ πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Στο επίπεδο των ελληνικών ΕΔ, κάθε Σχηματισμός του ΣΞ τηρεί σε ετοιμότητα/επιφυλακή:

  • Καθημερινά, τμήματα με κατάλληλο προσωπικό, εξοπλισμό και μέσα για άμεση διάθεση, αριθμό ειδικών χωματουργικών μηχανημάτων.
  • Ανώτερους Αξιωματικούς ως συντονιστές ενεργοποίησης Σχεδίων αντιμετώπισης ακραίων φαινομένων.
  • Γενικά, οι ΕΔ διαθέτουν πλήρως εξειδικευμένο εξοπλισμό για κάθε περίπτωση και προσωπικό με ποικιλία μοναδικών ικανοτήτων και δεξιοτήτων. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει τη σημασία που έχει η ετοιμότητα επέμβασής τους για την αποτελεσματική αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών.

Η συνδρομή των ΕΔ προς αποκατάσταση φυσικών υδρομετεωρολογικών καταστροφών με υλικά, μέσα και υποδομές γίνεται με γνώμονα τις αιτήσεις των αρμόδιων φορέων, εξασφαλίζοντας όμως πρώτιστα τον επιθυμητό βαθμό επιχειρησιακής ετοιμότητας και ασφάλειας των Μονάδων - Υπηρεσιών.

Δυσλειτουργίες και Δυσχέρειες Προσφοράς - Συνδρομής
Φυσικά, η προσφορά αυτή των ΕΔ, παρουσιάζει στην εφαρμογή της σημαντικές αδυναμίες και δυσχέρειες. Τέτοιες είναι οι μειωμένες διαθέσιμες πιστώσεις για συντήρηση και διατήρηση σε άμεση ετοιμότητα του συνόλου των μέσων τους, οι δυσχέρειες στο συντονισμό των ΕΔ με τους λοιπούς (κυρίως πολιτικούς) φορείς και η ελλιπής συνεκπαίδευση των εμπλεκομένων.

Χρηματική Αποζημίωση Διάθεσης Μέσων
Για την κάλυψη των εξόδων λειτουργίας των μέσων των ΕΔ κατά τη συμμετοχή τους σε επιχειρήσεις αντιμετώπισης φυσικών κρίσεων, καταναλώνεται ο ετήσιος προϋπολογισμός που διατίθεται στο ΥΠΕΘΑ. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα διατιθέμενα σε τέτοιες επιχειρήσεις κεφάλαια να εκλείπουν από άλλες δράσεις που αφορούν στην επιχειρησιακή λειτουργία. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι σύμφωνα με το άρθρο 3 του Ν.3013/2002, προβλέπεται η αποζημίωση πολιτών των οποίων τα μέσα επιτάσσονται για να συνδράμουν στις εν λόγω επιχειρήσεις, σε απόλυτη αντίθεση με ότι συμβαίνει με το προσωπικό και τα μέσα των ΕΔ.

Συμπεράσματα - Προτάσεις
Στη χώρα μας οι ΕΔ έχουν αποδείξει ότι μπορούν να αναλάβουν και ενεργό κοινωνικό ρόλο, επικαλυπτικά όμως προς την πρωταρχική τους αποστολή.
Το καθεστώς συνεχούς ετοιμότητας, ο προηγμένος εξοπλισμός των ΕΔ και η εκπαίδευση του προσωπικού τους, τις «καταδικάζει» σε πρωταγωνιστική συμμετοχή στις επιχειρήσεις αντιμετώπισης φυσικών καταστροφών της Πολιτικής Προστασίας, ιδιαίτερα ως δυνάμεις πρώτης απόκρισης.
Η έκδοση του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα που θέτει στόχους με ορίζοντα το 2030 και η προσήλωση της χώρας μας στη Μακροχρόνια Στρατηγική της ΕΕ για το 2050, αποδεικνύουν την εθνική «στροφή αντίληψης», που θέτει την πράσινη ανάπτυξη στο επίκεντρο.
Η συνεχής και εκθετικά εντεινόμενη συμμετοχή των ΕΔ, σε επιχειρήσεις που δεν έχουν σχέση με την πραγματική τους αποστολή, οφείλει να γίνεται με τρόπο που να μην παραγκωνίζει την κύρια αποστολή τους.
Με δεδομένη την αποχή των ΕΔ από συμμετοχή σε πραγματικές επιχειρήσεις τα τελευταία χρόνια, η συμμετοχή σε ειδικές επιχειρήσεις ειρηνικής περιόδου «εκπαιδεύει» τις ΕΔ να λειτουργούν υπό συνθήκες πίεσης.
Τέλος, το κόστος που αναλαμβάνουν οι ΕΔ για τη συμμετοχή τους σε επιχειρήσεις εκτάκτων αναγκών αυτοχρηματοδοτείται από τον οικείο προϋπολογισμό τους.
Με δεδομένη τη διττή αποστολή των ΕΔ (επιχειρησιακή αποστολή και κοινωνική συνεισφορά), συνίσταται η αύξηση του προσωπικού σε όλες τις κατηγορίες. Αναβάθμιση της πολιτικής προστασίας και λοιπές διατάξεις αυτού (στελέχη, οπλίτες, πολιτικό προσωπικό), η οποία θα αυξήσει την αποτελεσματικότητα σε οποιαδήποτε επιχείρηση κι αν αναλάβουν.
Επιβάλλεται να γίνει άμεσα εκτίμηση τρωτότητας υποδομών των ΕΔ έναντι ακραίων καιρικών φαινομένων προκειμένου να ενισχυθούν κατασκευαστικά ή ακόμη και να μετεγκατασταθούν σε πιο ασφαλείς περιοχές.
Καθίσταται ζωτικής σημασίας η εκτέλεση κοινών επιχειρησιακών ασκήσεων των ΕΔ με τους λοιπούς εμπλεκόμενους φορείς για να συντονιστούν οι πρακτικές τους στο τομέα των επικοινωνιών και του τρόπου δράσης.
Επιβάλλεται η δημιουργία βάσης δεδομένων από διδάγματα (Lessons Learned) που προέκυψαν από τον πλημμελή χειρισμό δυσχερειών που εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων αντιμετώπισης κρίσεων, τα οποία να διδάσκονται στο εμπλεκόμενο προσωπικό ως αντι-παραδείγματα ενεργειών.
Παράλληλα, προτείνεται η σύσταση ενός επιπλέον ΕΤΜΧ με έδρα τη Βόρεια Ελλάδα, προκειμένου να διαχωριστεί η ελληνική επικράτεια σε δύο τομείς ευθύνης (ένας για κάθε ΕΤΜΧ) και να μειωθεί κατακόρυφα ο χρόνος αντίδρασης- επέμβασής εξειδικευμένων δυνάμεων όταν και όπου απαιτηθεί.
Τέλος, προτείνεται η ανάπτυξη αποτελεσματικών μηχανισμών κρατικής χρηματοδότησης των μη επιχειρησιακών αποστολών που οι ΕΔ αναλαμβάνουν (παρόμοιων με τους ισχύοντες για περιπτώσεις κρατικής επίταξης μέσων και των χειριστών τους).

Επίλογος
Η υιοθέτηση από το ΥΠΕΘΑ του τρίπτυχου «Εκπλήρωση της Αποστολής - Προστασία του Περιβάλλοντος - Σύμπνοια με την Κοινωνία», αποτελεί τομή στην κραταιά αντίληψη για το ρόλο των ΕΔ.
Θέτοντας τους όρους «Περιβάλλον» και «Κοινωνία» δίπλα στην εκπλήρωση της πρωταρχικής τους αποστολής, η Πολιτεία τους καταδεικνύει ως τομείς σχετιζόμενους άμεσα με την εθνική ασφάλεια και το εθνικό συμφέρον, των οποίων θεματοφύλακας είναι οι ΕΔ.
Η νέα πραγματικότητα που καθορίζεται από την Κλιματική Αλλαγή σχεδιάζεται έτσι, ώστε να αντιμετωπιστεί ως ευκαιρία κι όχι ως πάρεργο. Με την επαύξηση της κοινωνικής τους προσφοράς οι ΕΔ δεν παραγκωνίζουν την πρωταρχική τους αποστολή. Αντίθετα, «εκπαιδεύονται» εν ειρήνη υπό συνθήκες πίεσης. Εν κατακλείδι, πέρα από τα προβλήματα - δυσχέρειες που έχουν εντοπιστεί, την οικονομική δυσπραγία, αλλά και την ταυτόχρονη ιδιότητα αρωγού-πληττόμενου που φέρουν τα στελέχη των ΕΔ κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων ανακούφισης κοινωνικών κρίσεων, οι ΕΔ αποδεικνύουν την ανθεκτικότητά τους, ενισχύοντας τόσο τους δεσμούς τους με την κοινωνία, όσο και το αίσθημα ασφάλειας στους πολίτες, αποκομίζοντας έτσι πολλαπλά εθνικά οφέλη.

ΠΗΓΗ

* Το κείμενο αποτελεί εράνισμα της μελέτης του συγγραφέα που δημοσιεύτηκε στη Διακλαδική Επιθεώρηση, Τεύχος 59, Μαρ - Ιουν 2024, σελ. 14 έως 27


Σύλλογος Αποφοίτων Σ.Τ.Υ.Α - Επίπτωση της κλιματικής αλλαγής στη λειτουργία των ΕΔ (sastya.gr)