Η ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΩΣ ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΑΡΕΤΗ Δημήτρης Κ. Μπάκας
Προοίμιο Οι σκέψεις διατυπώνονται αυτές τις μέρες, τις δύσκολες για τη Χώρα μας, αλλά και για όλη την Ανθρωπότητα. Ένας «αόρατος» εχθρός του ανθρώπου έχει εισβάλει στη ζωή μας και έχει κυριολεκτικά αλλάξει συνήθειες, συναισθήματα, τρόπο ζωής. Όντως είμαστε τελείως απροετοίμαστοι και γι’ αυτό ένας ουσιαστικά τρόμος και οπωσδήποτε ανησυχία μάς έχει κυριεύσει. Μέτρα έκτακτα λαμβάνονται από την Κυβέρνησή μας, διαγγέλματα του Πρωθυπουργού, ως εάν πολεμική περίοδο. Και η όλη κατάσταση τουλάχιστον βιωματικά είναι σε τέτοιο σημείο όπως σε πραγματικό πόλεμο. Πόλεμος ασύμμετρος! Μήπως όμως είναι δυνατόν να κάνουμε κάποιες σκέψεις θετικές, να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα, πριν ξεχάσουμε, όταν με το καλό, τελειώσει αυτή η δοκιμασία μας, άγνωστο βέβαια αυτή τη στιγμή. Δεν έχουμε όμως καλύτερο όπλο από τον εγκέφαλό μας, από το πνεύμα το ανθρώπινο που τροφοδοτεί και ενεργοποιεί τη σκέψη, βρίσκει λύσεις, ξεπερνά τα προβλήματα και τελικά η εμπειρία δεν χάνεται αλλά ανασχηματίζεται σε φρόνηση, σε σωφροσύνη για εμάς και τα παιδιά μας. Φυσικά επί του παρόντος θα πρέπει να ακολουθήσουμε τις κατευθύνσεις των ειδικών επιστημόνων τις οποίες η Κυβέρνηση, ευτυχώς, καταβάλλει κάθε προσπάθεια για εφαρμογή. Παράλληλα εμείς, όλοι μας, βρίσκουμε χρόνο για διαλογισμό, σκέψη και συμπεράσματα. Απλά, αλλά ίσως πολύ χρήσιμα. Εισαγωγή Μια πρώτη σκέψη απλή είναι ότι εάν μοιράζεσαι με κάποιον διπλανό σου κάποιο πρόβλημα τότε το πρόβλημα, σε ένα σημαντικό βαθμό, αμβλύνεται, τουλάχιστο ψυχικά. Όπως όταν προσπαθείς να σηκώσεις ένα φορτίο που μοιράζεται το βάρος του με τον άλλο. Αλλά για να συμπράξεις, όμως, με έναν συνάνθρωπό σου απαιτείται να έλθεις κοντά του συναισθηματικά και ψυχικά. Αυτό βέβαια σήμερα δεν είναι καθόλου εύκολο. Η μέχρι και σήμερα νοοτροπία μας κυριαρχείται από ένα υπερβολικό εγωκεντρισμό. Όλα για τον εαυτό μας. Όλα μού τα εξασφαλίζουν! Το Κράτος και κάποιοι υπεύθυνοι θα μάς προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Άθελά μου έρχεται στη σκέψη, το πόσοι δεν απέφυγαν την ολιγόμηνη στράτευσή τους, προφασιζόμενοι «ψυχολογικά προβλήματα»! Πόσοι από εμάς πιστεύουν ακόμη, ότι η εθνική άμυνα είναι υπόθεση μόνον των Στρατιωτικών (επαγγελματιών), η υγιεινή των Γιατρών, η ασφάλεια των Αστυνομικών κ. ο. κ. και υπόλοιποι, απλά, απολαμβάνουμε! Ξεχάσαμε ότι τα προβλήματα είναι σύνθετα και αλληλοεπηρεάζονται. Αντιμετωπίζονται πολύ καλύτερα, όταν όλοι μαζί, συντονισμένοι κατάλληλα, μονοιάζοντας και βλέποντας το ευρύτερο συμφέρον παράγουμε ολιστικό έργο που είναι πολλαπλάσιο του αθροίσματος των μελών της κοινωνίας. Θαρρούμε ότι πρώτιστα πρέπει να δούμε το τι μάς φέρνει πιο κοντά, ως ανθρώπινα όντα. Εάν είναι ο φόβος και ο τρόμος τότε έχουμε ένα κάποιο όφελος, αλλά δυστυχώς είναι ολίγιστο. Όταν δεν έχουμε αρμονική δράση αλλά περιστασιακή και ασυντόνιστη το τελικό αποτέλεσμα υπολείπεται σημαντικά. Εδώ αποδεικνύεται η τεράστια σημασία ηθικών αξιών και αρετών. Οι δοκιμασμένες δυνάμεις που φέρνουν τους ανθρώπους πλησίστιους και δίνουν δύναμη στο σύνολο. Θαρρούμε ότι η πρώτιστη αρετή που απαιτείται σε αυτή τη φάση είναι η κατανόηση. Και αυτή θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε.
Κατανόηση και μορφές της Οι αλληλεξαρτήσεις επάνω στον Πλανήτη μας πολλαπλασιάστηκαν και είναι ουσιαστικά ανεξέλεγκτες. Η επικοινωνία ασφαλώς θριαμβεύει με τα δίκτυα που προσφέρει η τεχνολογία αλλά η κατανόηση των προβλημάτων και των άλλων ανθρώπων χειροτερεύει επικίνδυνα. Όταν θεωρήσουμε όλο το Πλανήτη ως μια κοινότητα, φαίνεται ότι βρισκόμαστε συνήθως πιο κοντά στην αδιαφορία με δεδομένο ότι κανένα από τα αισθητικά μας όργανα δεν επισημαίνει τον κίνδυνο που μας προσεγγίζει. Φυσικά το παράδειγμα
2
του κορωνοϊού μάς ξάφνιασε, γιατί έμπρακτα πια διαπιστώθηκε ότι όλο το ανθρώπινο Γένος έχει κοινή μοίρα και απειλές, τουλάχιστο σε κάποιους τομείς. Κανένα είδος τεχνικής επικοινωνίας (τηλέφωνο, διαδίκτυο), από μόνη της δεν φέρνει και την κατανόηση. Ασφαλώς η μετάδοση της πληροφορίας είναι μια ενημέρωση χρήσιμη αλλά δεν συνιστά ικανή συνθήκη για την κατανόηση. Μια απλή επικοινωνία δεν φέρνει και την κατανόηση. Η κατανόηση είναι καθαρά θέμα παιδείας και βασικής αγωγής. Η ανθρώπινη κατανόηση εξαρτάται από το πόσο κοντά νιώθει κάποιος τον διπλανό του. Σε κοντινές σχέσεις καταλαβαίνουμε καλύτερα ο ένας τον άλλον. Εντούτοις, όχι σπάνια, αναδύονται και πολλές έχθρες, αντιπαλότητες και μίση, ζήλειες παρεξηγήσεις και ενίοτε επιθετικότητα. Πάντα ταιριάζει η άριστη απόσταση «εγγύτητας», στην οποία το κάθε μέλος αισθάνεται αφενός την ασφάλεια της εγγύτητας αλλά δεν αλλοτριώνεται σε μεγάλο βαθμό η ατομική ελευθερία. Διακρίνονται δύο μορφές κατανόησης: Η διανοητική ή αντικειμενική κατανόηση, που σημαίνει καταλαβαίνω διανοητικά και αντιλαμβάνομαι μαζί, ήτοι κατανοώ τα μέρη και το όλον, το πολλαπλό και το ένα. Ξεπερνάει την απλή αντίληψη και φθάνει στη φάση της εξήγησης, η οποία είναι απαραίτητη. Εξηγώ σημαίνει βλέπω αυτό που πρέπει να γνωρίσω ως αντικείμενο και ισχύει για όλα τα αντικείμενα. Η διαπροσωπική ηθική κατανόηση, υπερβαίνει την εξήγηση ανώνυμων υλικών πραγμάτων ακόμη και μηχανών. Απαιτεί την ολιστική αντίληψη του ατόμου, ως πρόσωπο, υποκείμενο ευθύνης και πράξης. Δεν αρκεί πχ. να εξετάσουμε το δάκρυ ενός παιδιού και να βρούμε από την αλμυρότητά του γιατί κλαίει, τα παράπονά του!! κλπ. Ο άλλος γίνεται αντιληπτός, όταν μπορέσουμε και μπούμε στη θέση του και να τον γνωρίσουμε και ως Άνθρωπο. Ήτοι μια διαδικασία διαπροσωπικού ανοίγματος, ενσυναίσθησης, καλής προαίρεσης και γενναιοδωρίας, ανεκτικότητας… Σημαίνει προσέγγιση ολιστική, νοητική, συναισθηματική, αλλά ηθικής βούλησης. Φυσικά δεν είναι απόλυτη ταύτιση και μηδενισμός! Είναι σχέση αρμονίας και όχι κλειστής ομάδας φανατισμού.
Σχολιασμός Για την ανθρώπινη επικοινωνία η κατανόηση είναι συγχρόνως μέσο και σκοπός. Η κατανόηση ως αντικείμενο μάθησης, μάλλον, δεν υπάρχει στο σύστημα εκπαίδευσής μας. Ανήκει στη σφαίρα της αγωγής και διάπλασης ανθρώπων. Σήμερα που κυριαρχεί ο εγωτισμός, η κατανόηση μεταξύ των ανθρώπων και μάλιστα κατά τρόπο αμοιβαίο είναι εκ των ων ουκ άνευ. Είναι ζωτικής σημασίας, καθόσον οι ανθρώπινες σχέσεις έχουν τελματώσει μέσα σε ένα κλίμα αδιαφορίας και ακατανοησίας από το οποίο αναδύεται φοβερή βαρβαρότητα συμπεριφοράς. Είναι απόλυτη ανάγκη να εμβαθύνουμε στα αίτια, που προκαλούν την ακατανοησία και την ακηδία στις σχέσεις μας, όπως τα συμπτώματα του εγωτισμού, της περιφρόνησης της ύπαρξης του διπλανού μας. Είναι θέμα ενσωμάτωσης του θέματος της κατανόησης στην όλη παιδεία μας και την αγωγή μας. Χωρίς κατανόηση δεν είναι δυνατή συνεργασία μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Η ηθική κατανόηση εμποδίζεται σε μεγάλο βαθμό από πολλούς πραγματικούς ή τεχνικούς παράγοντες: Κάθε πληροφορία έχει μέσα της και ένα «θόρυβο», μια ασάφεια που ενισχύεται κατά την μετάδοσή της. Οι λέξεις συνήθως έχουν μια πολυσημία και λαμβάνουν πολλές φορές ποικίλο περιεχόμενο, ανάλογα με τις πεποιθήσεις, αξίες, έθιμα, αρετές, κουλτούρα του καθενός μας. Κάθε άνθρωπος και ευρύτερα κάθε λαός έχει δικές του επιταγές ηθικής, προστάγματα, εγγράμματα, που συνηθέστατα εμποδίζουν την κατανόηση των άλλων. Ο εγωτισμός, που αναδύεται συνήθως από αυταπάτη, προκαλεί ανειλικρίνεια και υποκρισία. Συνήθως προβάλλουμε τα αρνητικά του άλλου και διαγράφουμε τα θετικά του στοιχεία. Η ακατανοησία, ως εάν καρκίνωμα, έχει αγκαλιάσει τη σημερινή κοινωνία μας προκαλώντας συκοφαντίες, χειροδικίες και ψυχικούς τραυματισμούς.... Μόνον με μια αγαστή εν μέτρω συνεργασία, μπορούν να αναδυθούν τα ευεργετήματα του ανθρώπινου συνυπάρχειν. Να βρεθεί ένα σημείο εξισορρόπησης των επιμέρους συμφερόντων.
3
Αποτιμήσεις Είμαστε υποχρεωμένοι να προσανατολιστεί η Παιδεία μας πρώτιστα στην κατανόηση του Ανθρώπου! Το ανθρώπινο ον είναι συγχρόνως φυσικό, βιολογικό, ψυχικό, πολιτισμικό, κοινωνικό, ιστορικό… Μια υπερ-πολύπλοκη ενότητα που είναι τεμαχισμένη σε πολλές επιστημονικούς κλάδους, αλλά είναι εκείνη που δίνει ταυτότητα στους ανθρώπους. Είμαστε πλάσματα του κόσμου, της φύσης και της ζωής. Ο κόσμος, όμως παραμένει μέσα μας, είτε το θέλουμε είτε όχι. Όταν εξετάζουμε μόνον αναλυτικά και ορθολογικά, επιστημονικά το σύμπαν απομακρυνόμαστε από τις βασικές ρίζες μας. Φυσικά ξεπεράσαμε τα όρια του φυσικού κόσμου ακόμη και του έμβιου με τα φτερά της συνείδησης και του πνεύματος.1 Φυσικά, η πλήρης ανάπτυξης και η ολοκλήρωση της ανθρώπινης ποιότητας γίνεται πέρα από τα φυσικά μας όρια. Ο άνθρωπος, ως ένα είδος ολογράμματος, φέρνει μέσα στους κόλπους της μοναδικότητας, κάτι από όλη την ανθρωπότητα, όλη τη ζωή και σχεδόν από όλο τον κόσμο που φθάνει μέχρι εκείνο που συνιστά μυστήριο της ανθρώπινης φύσης. Συμπερασματικά, δεν είναι δυνατόν να γνωρίσει και να κατανοήσει κανείς τον άνθρωπο ούτε μόνο με τη φυσική, ούτε με τη βιολογία ούτε ακόμη με την ψυχολογία … αλλά μόνο μια καλή προσέγγιση που να γίνει όταν ολιστικά κατορθώσουμε να θεωρήσουμε την ανθρώπινη προσωπικότητα. Ουσιαστικά η καλλιέργειά του, η κουλτούρα στη γενική έννοια δίνει στον άνθρωπο την ανθρωπινότητα. Με αυτά γίνεται Άνθρωπος Οι προκαταλήψεις, οι εκλογικεύσεις, οι αυθαίρετες αναγωγές, η ανικανότητα αυτοκριτικής, η παράλογη επιχειρηματολογία, η αλαζονεία, η άρνηση, η περιφρόνηση, η εύκολη καταδίκη ενόχων, είναι οι χειρότερες αιτίες και συνέπειες συνάμα των πιο φρικτών ακατανοησιών, που προκαλεί ο κάθε ακραίος εγωκεντρισμός και φανατισμός. Η ανικανότητα να συλλάβουμε ένα σύμπλεγμα ολιστικά και η αναγωγή της γνώσης ενός όλου στη γνώση ενός μέρους του έχουν ολέθριες συνέπειες τόσο στη γνώση του φυσικού κόσμου, αλλά προπαντός στις ανθρώπινες σχέσεις ηθικότητα. Η κατάληψη από μια ιδέα ή μια πίστη, που δίνει απόλυτη πεποίθηση για την αλήθεια της εκμηδενίζει κάθε δυνατότητα κατανόησης της άλλης ιδέας, της άλλης πίστης, του άλλου προσώπου. Εύκολα καταλήγουμε στην αρχή των αντιποίνων «οφθαλμόν αντί οφθαλμού» απόλυτη πεποίθηση για την αλήθεια της και την εκδίκηση.
Επίλογος Η κατανόηση είναι πρώτιστη ανθρώπινη αξία και συνιστά αρετή, ως ψυχική δύναμη και εγγύηση της διανοητικής και ηθικής αλληλεγγύης της κοινωνίας. Είναι η βασική ποιότητα της ανθρωπινότητας εκάστου. Η κατανόηση στην ολιστική ηθική μορφή συνιστά στάση ζωής και απαιτεί καταρχήν από εμάς να κατανοούμε με ανιδιοτελή τρόπο. Είναι αρετή γιατί απαιτεί τεράστια προσπάθεια για να κατανοήσουμε κάποιον που δεν καταλαβαίνουμε ή τον περιφρονούμε.. Η ηθική κατανόηση φθάνει στο σημείο να απαιτεί ενίοτε να καταλάβουμε την ακατανοησία!! Η ολιστική ηθική κατανόηση απαιτεί να επιχειρηματολογούμε, να αποδεικνύουμε το λάθος αντί να αφορίζουμε ή να αναθεματίζουμε Απαιτεί μια ευρύτερη διανόηση, συνδυασμένη με κάλλος και καλοσύνη. Η κατανόηση δεν συγχωράει ούτε κατηγορεί. Απαιτεί απλά, να αποφεύγουμε τις κατηγορηματικές, αμετάκλητες καταδίκες, γι’ αυτό απαιτείται ο σωστός συλλογισμός και ενδοσκόπηση. Να συλλογιόμαστε ολιστικά, να συναισθανόμαστε βαθιά και να πράττουμε ηθικά. Να καταλαβαίνουμε πριν
1 Συνείδηση στην αρχαία ελληνική και μέχρι τον μεσαίωνα θεωρείται αυτό που από κοινού γνωρίζουμε. Αργότερα έλαβε εγωιστικά αυτό που ως άτομο γνωρίζω. Και αυτό ίσως να συνέβαλε περισσότερο στον εγωκεντρισμό.
4
καταδικάσουμε, να εν-συναισθανόμαστε τον άλλον και να τείνουμε προς την οδό του εξανθρωπισμού των ανθρωπίνων σχέσεών μας. Απαιτείται ολιστική θεώρηση: Να αντιλαμβανόμαστε τόσο τις αντικειμενικές συνθήκες όσο και τις υποκειμενικές. Η αυτοεξέταση και ενδοσκόπηση είναι απόλυτα απαραίτητη γιατί απλούστατα, η κατανόηση των αδυναμιών ή ελλείψεων μας είναι ο γνώμονας για την κατανόηση του άλλου. Εάν ανακαλύψουμε ότι είμαστε όλοι μας όντα που κάνουν λάθη, εύθραυστα, ανεπαρκή, μ αδυναμίες, τότε μπορεί να ανακαλύψουμε ότι έχουμε ανάγκη από αμοιβαία κατανόηση. Η κριτική αυτοεξέταση μάς επιτρέπει να αποκεντρωθούμε σχετικά από τον εαυτό μας, άρα να αναγνωρίσουμε και να κρίνουμε τον εγωκεντρισμό μας. Να μην είμαστε πάντα κριτές των πάντων. Αυτό, το απλό, αποδεικνύει ότι έχουμε κατανόηση και μια ανθρώπινη ηθική ποιότητα. Και είναι τελικά προς για δικό μας όφελος! Ποιος, άραγε, αγαθός άνθρωπος δε θέλει να βρίσκονται με τη θέλησή τους κοντά του οι συνάνθρωποί του. Είναι πλέον ή βέβαιο ότι κάθε άνθρωπος πάντα θέλει να βρίσκονται κοντά σε ανθρώπους που τον κατανοούν. Συμπέρασμα, από την κατανόηση αναδύεται πάντα αλληλο-κατανόηση, που σημαίνει χαρμόσυνη εγγύτητα, αλληλεγγύη και αδελφοσύνη. Δηλαδή αγγίξαμε σε αυτό που σήμερα ειδικά έχουμε απόλυτη ανάγκη. Το πρώτιστο πρόταγμα της κοινωνίας μας. Να γίνουμε όχι λεκτικά αλλά και πραγματικά κοινωνία ανθρώπινων όντων. Μια αρμονική ενότητα με διατήρηση της ατομικής μας διαφορετικότητάς μας. Δύσκολο, αλλά αναγκαίο και εφικτό. Εξαρτάται από την ευρύτατη καλλιέργεια και διασπορά της ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ. Και αυτό είναι το βασικό έργο της ολιστικής παιδείας, που οφείλουμε να ανακαλύψουμε όλοι μας.
Δημήτρης Κ. Μπάκας Απρίλιος 2020
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου